Znane są tylko trzy dokumenty. Pierwszy z nich pochodzi co prawda z 1361 r., ale jest to transumpt i potwierdzenie dokumentu sporządzonego w 1309 r., w którym margrabia brandenburski Waldemar przekazał patronat nad miejskim kościołem zakonowi joannitów. Drugi dokument pochodzi z 1312 r., a datowany jest w Avignonie przez papieża Jana XXII. Dokument ten zawiera potwierdzenie nadania aktu patronatu. Trzeci z 1350 r. również odnosi się do kościoła farnego w Choszcznie. Treścią jego jest fundacja ołtarza świętego Jakuba dla kościoła przez ówczesnego margrabiego Ludwika.
Na podstawie dokumentu z 1309 r. można wnioskować, iż kościół farny w Choszcznie musiał istnieć przed końcem XIII w. Wynika to z treści powyższego dokumentu, który mówi że prawo patronatu przed nadaniem joannitom należało do margrabiów brandenburskich. Jednak na późniejszą datę budowy wskazują formy rozwiniętego gotyku, jaki reprezentuje obecnie kościół. Przypuszczać zatem wolno, że na miejscu dzisiejszej fary gotyckiej stał wcześniej kościół, którego początki mogą wyprzedzać podbój tych ziem przez aksończyków. Stary kościół romański mógł być prawdopodobnie zbudowany z kamienia jak większość kościołów na Pomorzu Zachodnim w XIII w., na co wskazuje granitowa część wieży obecnej świątyni. Jego początki mogą sięgać lat 1232-33, kiedy to cystersi kołbaccy otrzymali te ziemie od księcia Władysława Odonicza.
Zważywszy na nikłą dokumentację, co do daty rozpoczęcia budowy dzisiejszego kościoła, musimy posłużyć się w tym wypadku analizą architektoniczno-stylistyczną. Na jej podstawie można wnioskować, że początek budowy fary gotyckiej przypada na pierwszą połowę XIV w.
Data ukończenia budowy również pozostaje nieznana. Jednak w dokumencie z 1350 r. jest mowa, że margrabia brandenburski Ludwik Rzymski funduje dla kościoła w Choszcznie ołtarz św. Jakuba. Był to ołtarz boczny, gdyż główny poświęcono patronce. Dlatego należy przypuszczać, że budowa prezbiterium i korpusu nawowego była w tym czasie ukończona. W tym samym czasie, co korpus, została zbudowana zakrystia, przylegająca do północnej ściany chóru, a obecnie nieistniejąca. Zakrystia nie posiadała wejścia od zewnątrz, a od prezbiterium prowadził do niej portal.
Wieżę kościelną wybudowano na cokołach jeszcze pierwszego kościoła. Jej budowa ukończona została w około 1400 r.
Przez cały XV wiek kościół szczęśliwie przetrwał klęski jakie nawiedzały miasto. Dopiero w 1511 r. uległ częściowemu zniszczeniu przez pożar. Jednak nie są znane bliższe informacje o rozmiarach tej klęski. Inne drobne zmiany w wyposażeniu wnętrza zaszły gdy świątynia przejęta został przez protestantów. Zgodnie ze zwyczajem reformacji, we wnętrzu kościoła zbudowano balkony, które w XIX w. podczas restauracji zostały przerobione na neogotyckie empory.Nie zmieniło to jednak jego zasadniczego rozplanowania i bryły.
Drugi pożar kościoła, który objął też znaczną część miasta, miał miejsce od 8 do 9 lipca 1637 r. i był przyczyną ważniejszych przeróbek. Zniszczony został dach kościoła, korona murów, sklepienia korpusu, dach, korona murów zakrystii oraz zwieńczenie wieży. Renowacja kościoła trwała od 1640 r. do 1666 r., czyli blisko 30 lat. Odbudowano w tym czasie zniszczone mury i dach kościoła. W miejsce spalonych gwieździstych sklepień korpusu, w latach 1651-1654, założony został drewniany strop. Pracę tę wykonał nadworny murarz z Kostrzyna Israel Kuck i jego pomocnik z Suchania Adam Schutze. W 1656 r. Martin Schulze pomalował ściany we wnętrzu kościoła. W tym czasie fundowane było również nowe wyposażenie. W 1646 r. Michael Balken ze Szczecina ufundował nowe organy, a w 1654 r. stolarze z Recza: Jakub i Jurgen Heiden wykonali nową ambonę. Natomiast burmistrz miasta Adam Krause w 1655 r. ufundował ołtarz, który został wykonany przez szczecińskich snycerzy.
W 1659 r. mistrz Daniel Ewert przystąpił do odbudowy wieży. Remont trwał aż do 1663 r.. Zegar na dachu wieży został założony w 1692 r.
W XVIII wieku również trwały prace remontowe, głównie przy dachu kościoła i wieży. W 1733-1734 wykonano namiotowy dach wieży, a kilka lat później tj. 1752 r. wymieniono pokrycie dachów. Niestety w 1797 r. dach wieży ponownie uległ zniszczeniu w wyniku pożaru, ale wkrótce został odbudowany. Natomiast w połaciach dachu w 1821 r. zamontowano kwadratowe tarcze zegarowe.
Następnym zmianom kościół uległ w XIX wieku tj. w latach 1859-1862, kiedy dokonano gruntownej rekonstrukcji.
W wyniku działań wojennych, podczas drugiej wojny światowej, kościół został w dużym stopniu zdewastowany. Spalił się dach kościoła, zniszczone zostały sklepienia z górnymi partiami filarów, okna, portale, zwieńczenia wieży i elewacja. Spłonęło również wyposażenie kościoła.
Wkrótce jednak po zakończeniu wojny zapadła decyzja o odbudowie świątyni. Pracę rozpoczęto od renowacji prezbiterium. Rekonstrukcja obiektu była prowadzona pod kierunkiem księdza proboszcza Jerzego Kowalskiego i nadzorem inż. arch. Zbigniewa Knote. Poświęcenie odbudowanej części świątyni odbyło się 8 grudnia 1947 r. W odnowionej części kościoła zawieszono stacje drogi krzyżowej, które przywiózł ze sobą ówczesny ksiądz proboszcz. Następne prace związane z odbudową kościoła zostały na kilka lat zawieszone ze względów na brak funduszy.
Od roku 1956, kiedy proboszczem został ks. Tadeusz Sorys rozpoczęto prace rekonstrukcyjne, które miały nadać kościołowi pierwotny wygląd gotycki. Zadania tego podjął się architekt z Bytomia P. Sznela. Prace rozpoczęto 20 maja 1956 r., a odbudowę wnętrza kościoła zakończono 21 kwietnia 1957 r. W tym też roku, malarz z Poznania - P. Padee, namalował na ścianach prezbiterium sześć scen z życia Jezusa Chrystusa. Rok później w 1959 r. organomistrz Saganowski z Poznania zbudował organy.
Po zakończeniu prac przy korpusie nawowym, rozpoczęto prace związane z odbudową wieży. Analizę stanu wieży i projekt jej odbudowy wykonał w 1962 r. inż. Zygmunt Konarzewski. Dopiero po roku 1967, za kadencji ks. proboszcza Jana Abramskiego, rozpoczynają się prace związane z rozbrajaniem niewypałów tkwiących w murach wieży. Nadzór budowlany nad tym dziełem pełnił inż. Stefan Kwilecki. Odbudowę wieży zakończono w 1972 r.
Po zakończeniu prac związanych z budową wieży zaczęto etap wyposażania wnętrza kościoła w nowy sprzęt liturgiczny. Do pustego prezbiterium wprowadzono bardzo nowatorską formę tabernakulum, ołtarza i chrzcielnicy, wykonane według projektu Wiktora Ostrzołka, a zatwierdzonego przez ks. Bp. Jerzego Strobę. W korpusie umieszczono ławki i konfesjonały zaprojektowane również przez tego artystę. Ceramiczną posadzkę ułożono według projektu inż. Stefana Kwileckiego. Zawiera ona fragmenty dawnej terakotowej posadzki. W ścianach pomalowanych na biało pozostawiono w ceglane filary, żebra sklepienne, podłucza arkad i kształtki ujmujące narożniki wnęk podokiennych i okiennych. W kruchcie podwieżowej ustawiona został neogotycka chrzcielnica, a na południowej ścianie prezbiterium zawieszono zachowane epitafia.
8 grudnia 1975 r., gdy zakończono odbudowę i wyposażanie świątyni, odbyło się uroczyste poświęcenie kościoła, tj. ołtarza głównego, tabernakulum, ołtarza bocznego Matki Boskiej Nieustającej Pomocy. Od tej pory kościół został całkowicie oddany do sprawowania kultu liturgicznego.
Należy jeszcze dodać, że dziesięć lat po zakończeniu prac, nad nawą główną i w prezbiterium wystąpiły pęknięcia, spowodowane naruszeniem stabilności gruntu. W latach 1986-1990 wykonano prace zabezpieczające przed dalszymi pęknięciami sklepień i ścian. W tym czasie przeprowadzono też konserwację więźby dachowej i wymieniono pokrycie dachu. Proces pękania sklepień posuwał się jednak, więc w 1991 r. zespół inż. Stefana Kwileckiego z Politechniki Szczecińskiej przeprowadził dalsze prace zabezpieczające. W tym samym roku pokryto dach wieży blachą miedzianą, a w 1992 r. wymieniono posadzkę w zakrystii i przy ołtarzach bocznych. Z naw bocznych usunięto dawne ołtarze boczne, wykonując w to miejsce dwa nowe zaprojektowane przez o. Mieczysława Witalisa z obrazem Matki Boskiej Nieustającej Pomocy i Miłosierdzia Bożego. W 1994 r. uzupełniono ubytki zaprawy wapiennej na zewnętrznej wschodniej ścianie nawy głównej. Prace te trwały jeszcze w następnych latach.
Opisując architekturę dzisiejszego kościoła należy powiedzieć, że bryła świątyni składa się z trzech zasadniczych części, a mianowicie z trzynawowego, czteroprzęsłowego, halowego korpusu założonego na rzucie zbliżonym do kwadratu, czteroprzęsłowego niższego i wydłużonego prezbiterium, zamkniętego od wschodu wielobocznie oraz czworobocznej zachodniej wieży, szerszej od nawy głównej. Cały kościół kryty jest dwuspadowym dachem. Od strony południowej, do dwóch zachodnich przęseł dobudowano pomieszczenie - obecnie zakrystia. Natomiast z północnej strony, przy ostatnim przęśle chóru, znajduje się mała przybudówka z wejściem do piwnicy. W południowo-wschodnim narożniku nawy bocznej stoi ośmioboczna wieżyczka, a po bokach fasady zachodniej dostawione w XIX w. dwie wieżyczki, które u podstawy są kwadratowe, a w górnej kondygnacji przechodzą w ośmiobok.
Kościół zbudowany jest z cegły i starannie obrobionego kamienia polnego, na którym opiera się cokół świątyni. Należy zaznaczyć, że cokół wieży jest wyższy, a nad nim znajdują się jeszcze cztery warstwy głazów granitowych, które są obrobione tylko zewnętrznym licem. Jeżeli chodzi o układ cegieł to dominuje wątek wendyjski.
Wnętrze kościoła nakryte jest ceglanym sklepieniem, które spoczywa na ośmiobocznych filarach. W nawach występuje sklepienie gwiaździste, dwunastopolowe, natomiast w prezbiterium sklepienie krzyżowo-żebrowe. W zakrystii istnieje sklepienie krzyżowe, a na emporze organowej kolebkowe. Niestety nie zachowały się sklepienia w wieży.
Należy również poświęcić nieco uwagi zabytkowemu wyposażeniu wnętrza kościoła, które stanowią:
1. Płaskorzeźba ceramiczna z około 1350 r. przedstawiająca Chrystusa Ukrzyżowanego na drzewie Jessego.
“Radix Jesse” znajduje się w ostrosłupowej niszy w południowej ścianie prezbiterium. Nisza ta ma bogato dekorowane ościeże wałkami, wklęskami i uskokami. W dolnej części płaszczyzna niszy została przedzielona trzema arkadami o łukach w kształcie trójliścia koniczyny. Arkadki podtrzymują ceglane konsole o kapitelach roślinnych. Górna część niszy to tympanon z ceglanym reliefem, wyobrażającym “Drzewo Jessego”. W środku mieści się krzyż z wiszącym Chrystusem, a po bokach widać postać Maryi i św. Jana. Z ramion krzyża oraz leżącej pod krzyżem kłody drzewa, wyrastają zwoje winnej latorośli, z owocami i liśćmi, między którymi umieszczono dwudziestu jeden mężczyzn, którzy przedstawieni są jako starcy z brodami i młodzieńcy w kołpakach na głowie lub bez nakrycia głowy. U góry, na osi krzyża, znajduje się postać z koroną na głowie przedstawiająca najprawdopodobniej króla Dawida. Pozostałymi postaciami mogą być poszczególni prorocy lub przodkowie Zbawiciela.
Krzyż ma formę “lignum vite”, a schemat ciała wiszącego na nim, spokrewniony jest z krucyfiksami mistycznymi, które charakteryzuje ciężko wiszący korpus, esowato wygięty, silnie zaznaczone kości żebrowe, podgięte nogi oraz układ perizonium, opadającego równomiernie po kolana. W zabytku tym najciekawsza jest ikonografia, w której występują dwa wątki treściowe, mianowicie: motyw krzyża “lignum vite” skrzyżowanego z drzewem genealogicznym Chrystusa. Łączność tych tematów podkreślona została splotami winogrona, które to wyrastają z krzyża i korzenia Jessego, a u góry rozwijają się w jeden krzak. Można zauważyć, że ramiona krzyża są tutaj przedłużeniem wici roślinnych.
Drzewo Jessego wykonane zostało z cegły palonej, odciskanej w specjalnej formie, której wielkość równa się cegle gotyckiej stosowanej w murze świątyni. Poszczególne odcinki reliefu zostały połączone zaprawą murarską. Wymiary obiektu to: wysokość 280 cm, a szerokość 270 cm Niestety należy stwierdzić, że historia “Drzewa Jessego” nie jest znana.
2. Epitafium Mikołaja Rebentischa z 1575 r.
Epitafium, o wymiarach: wysokość 233 cm, a szerokość 140 cm, wykonane zostało z polerowanego wapnia zbitego. Warstwę powierzchniową pokrywa pasta woskowa. Znajduje się ono na południowej ścianie kościoła po lewej stronie wejścia do zakrystii. Od dołu wspiera ją na cementowy cokół, od góry mosiężne, a po bokach stalowe kotwy.
Przedstawia ono kobietę i mężczyznę klęczących na podnóżkach pod krzyżem. Postacie ubrane są oni w stroje z okresu renesansu. Na krzyżu wisi ukrzyżowany Chrystus w rozwianym perizonium, a pod nim umieszczone są czaszka i piszczele. Wokół płyty znajduje się pas z liternictwem, natomiast w narożnikach medaliony. W dolnej części płyty, poniżej klęczących osób widnieje jakiś znak, najprawdopodobniej jest to herb. Autor epitafium nie jest znany, podobnie i jego historia.
3. Epitafium Scholastyki Elżbiety von Schack z 1787 r.
Epitafium, o wymiarach; wysokość 205 cm, a szerokość 113 cm, wykonane jest z piaskowca w kolorze kremowo-żółtym. Wisi ono na południowej ścianie kościoła patrząc od głównego wejścia. Płytę o formie wydłużonego prostokątu od dołu podpiera cementowy cokół.
W jej centralnej części, w ramie, którą oplatają laurowe liście, widnieje inskrypcja i dwa herby. Natomiast w górnej części umieszczona jest czaszka z piszczelami. Z narożników zwisają swobodnie dwa festony, podchodzące pod dolną część czaszki. W dolnej partii płyty znajduje się wyodrębniona tabliczka, na której zachowane są fragmenty inskrypcji oplecionej zwisającą draperią, która przeplata się z elementami roślinnymi. Autor i historia epitafium nie jest znana.
4. Chrzcielnica neogotycka z drugiej połowy XIX wieku.
Chrzcielnica znajduje się kruchcie podwieżowej przy ścianie południowej. Wykonano ją ze sztucznego kamienia. Kształtem przypomina kielich z rozszerzoną górną częścią. Ściany chrzcielnicy ozdobione są motywami roślinnym. Podobnymi do liści koniczyny. W środkowej części chrzcielnicy widnieje zwierzęcy motyw ozdobny - głowy lwa. Twórca chrzcielnicy nie jest znany.
5. Belka tęczowa.
Czas powstania zabytku szacuje się na 1865 r. Belka umieszczona jest pomiędzy pierwszymi filarami kościoła, rozpoczynającymi prezbiterium w górnej części nawy głównej. Na niej umieszczono w 1956 r. scenę Pasji, a mianowicie: krucyfiks oraz figurę Matki Bożej, św. Jana Ewangelisty wykonane przez rzeźbiarza A. Trojkiewicza z Krakowa.
Kościół filialny w Stradzewie pw. Matki Boskiej Częstochowskiej
Miejscowość Stradzewo położona jest 10 km od Choszczna w kierunku Recza.
Poprotestancki kościół z 1876 r. usytuowany jest zaraz na początku wsi po prawej stronie drogi. Stoi on na wzniesieniu porośniętym licznie drzewami kasztanowymi, tworzącymi jakby park. Do kościoła prowadzi droga żużlowa.
Podczas II wojny światowej kościół uległ poważnemu zniszczeniu. Jednak dzięki ofiarności parafian został odbudowany. Poświęcenia świątyni dokonał 24 grudnia 1945 r. ówczesny proboszcz, ks. Jerzy Kowalski.
Obiekt składa się z: nawy głównej zakończonej absydą zakrystii oraz wieży. Całość budowli wykonana z cegły wznosi się na kamiennych fundamentach sięgających do około 0,7 m wysokości. Dach pokrywa blacha.
Centralną część świątyni stanowi nawa o wymiarach: około 11-12 m wysokość, około 8 m szerokość i około 16 m długość. Budowlę kończy pięcioboczna absyda w której znajdują się trzy okna. Również po trzy okna znajdują się w ścianach bocznych nawy. Tylko pierwsze z nich, patrząc od absydy, wypełnia kolorowy witraż. W innych brakuje tego elementu dekoracyjnego. Należy zaznaczyć, że drugie, boczne, wejście do kościoła, znajdowało się niegdyś tuż obok absydy po prawej stronie, obecnie je zamurowano.
Wieża kościoła jest dwupoziomowa, Charakteryzuje ją około 4-5 m szerokość, około 5-6 m długość i około 20 m wysokość. Wieńczy ją krzyż. Obecnie przez wieżę prowadzi wejście do kościoła, nad którym wisi dzwon. Nad drzwiami głównymi znajduje się również okno w kształcie rozety. Widnieją tam także miejsca po zegarach, obecnie wypełnione oknami.
Zakrystia, która stanowi późniejszą dobudówkę, znajduje się z prawej strony nawy. Prowadzą do niej dwa wejścia, jedno z zewnątrz, drugie z prezbiterium. Została ona wzniesiona z cegły, a następnie otynkowana. Rozmiary zakrystii są następujące: szerokość - około 4 m, długość - około 8 m i wysokość - około 3 m.
Charakterystyczną cech kościoła, która łączy go z kościołem parafialnym, jest brak ołtarza głównego. Został on w czasie wojny zniszczony lub wywieziony. W miejscu tym umieszczono duży krucyfiks i tabernakulum. Obecny ołtarz główny stoi przed absydą w prezbiterium. Po jego prawej stronie znajduje się ambona. Natomiast po lewej stronie mamy umieszczony ołtarz boczny z wizerunkiem Matki Boskiej Częstochowskiej. Wyposażenie świątyni jest stosunkowo skromne. W jej tylnej części znajduje się obecnie chór, wykonany najprawdopodobniej w latach powojennych.
Do wyposażenia obiektu należą także: zawieszone na ścianach bocznych kościoła stacje drogi krzyżowej, ławki i konfesjonał umieszczony w tylniej części świątyni pod chórem.
Kaplica pw. Matki Boskiej Zwycięskiej w Choszcznie
Kaplica znajduje się przy ul. Kościuszki 1 obok ówczesnego domu parafialnego, obecnej plebani parafii pw. św. Jadwigi Królowej w Choszcznie.
Została ona wybudowana 1929 r. przez pastora Karla Ludwika Paula Wiese i służyła do roku 1945 protestantom. W tym czasie obok kaplicy znajdował się Vikarienhof w której mieszkał ostatni protestancki pastor w Choszcznie Arthur Albert Georg Gramlow.
Po II wojnie światowej została ona poświęcona w 1945 r. i służyła działalności duszpasterskiej w czasie odbudowy kościoła mariackiego. W 1969 r. otrzymała status kaplicy półpublicznej i stała się kaplicą pomocniczą w parafii. Około roku 1975 przebudowano ją na salki katechetyczne. Wyniku podziału administracyjnego 1985 r. stała się własnością parafii pw. św. Jadwigi Królowej.
Kaplica pw. Jezusa z Getsemani w Choszcznie
Kaplica znajduje się w domu formacyjnym Wspólnoty Sióstr Uczennic Krzyża w Choszcznie przy ulicy Rynek 1. Została ona poświęcona przez ks. bp. Mariana Błażeja Kruszyłowicza 19 września 1991 r.
Kaplica wraz z domem sióstr i domem parafialnym tworzy jeden kompleks budowlany. Wymalowana jest na biało i ma kształt prostokąta o wymiarach: 10 m długość i 6 m szerokość. W prawej ścianie znajdują się cztery okna, bez witraży. Po lewej stronie kaplicy umieszczone jest oddzielne pomieszczenie, które służy jako zakrystia. Wejście z zakrystii do kaplicy prowadzi przez mały korytarz (przedsionek).
W kaplicy na ścianie frontowej znajduje się dwumetrowy krzyż z jasnego drewna bez pasyjki. Pod prawym jego ramieniem zawieszona jest ikona przedstawiająca twarz Czarnej Madonny z Jasnej Góry. Natomiast pod lewym ramieniem krzyża umieszczone jest tabernakulum.
Drewniany ołtarz usytuowany jest na 30 cm podwyższeniu, tworzącym jakby prezbiterium kaplicy. Na tylniej ścianie kaplicy, naprzeciw ołtarza zawieszone są stacje Drogi krzyżowej, a w środkowej części znajdują się drewniane ławki.
Należy zaznaczyć, że jest to kaplica prywatna przeznaczona do użytku sióstr zakonnych. Jednak oprócz modlitw sióstr odbywają się w niej również spotkani grup religijnych działających przy parafii.
Patrz też:
Zabytki sakralne Choszczna
