Liturgia godzin - kształt i istota śpiewu

Śpiew Kościoła katolickiego w pierwszych wiekach, zarówno w swej treści jak i formie korzystał z ksiąg Pisma Świętego starożytnej synagogi. Była to przede wszystkim Księga Psalmów, która stała się prawdziwym śpiewnikiem chrześcijan. Można więc sądzić, że praktyka wokalna, wzbogacona elementami greckimi, nawiązywała zarówno do tradycji świątynnej, jak i synagogalnej, a więc przede wszystkim do śpiewu responsoryjnego. Typowo hebrajski jest także liturgiczny recytatyw, będący swobodną recytacją tekstów, styl melizmatyczny oraz takie słowa jak: amen, alleluja, hosanna.
Dla pierwszych chrześcijan Biblia była tożsama ze Starym Testamentem. Zanim więc ukształtował się kanon Nowego Testamentu w liturgii chrześcijańskiej pojawiły się tendencje do wprowadzania tekstów pochodzenia pozabiblijnego, w których wyraźnie widać wpływ literatury hellenistycznej. Była to forma chrześcijańskiej poezji określana ogólnie mianem hymnu. Samo pojęcie „hymn” jest terminem greckim (hymnus), który przyjął się również w języku łacińskim. W antycznej teorii był synonimem pieśni lub utworu poetyckiego w ogóle lub występował jako nazwa gatunkowa. „W swojej klasycznej postaci hymn należy do szczególnej odmiany liryki, jaką jest melika (obok jambu i elegii). Wszystkie odmiany liryki wykonywane były w Grecji z towarzyszeniem instrumentu (wskazuje na to sam termin pochodzący od śpiewu przy akompaniamencie liry) z tym, że jamby i elegie recytowano, a gatunki meliczne, jak wskazuje etymologia (melika – gr. melos – muzyka, melodia), śpiewano.”
Pod względem formy pierwsze chrześcijańskie hymny są zróżnicowane, niemniej da się zauważyć cechy wspólne, takie jak: podniosły styl, rytmizacja tekstu wykorzystująca zarówno elementy hymnu greckiego – np. metrum, jak i rysy poezji hebrajskiej – paralelizm członów, podział na stychy, a niekiedy nawet budowę stroficzną. „Hymny używane w późniejszej liturgii będące pochodzenia pozabiblijnego, także spoza Nowego Testamentu miały budowę stroficzną, ścisłe i wyraziste ukształtowanie metryczne, a każda zwrotka zawierała te sama melodie.”
Przyjmuje się, że hymny podobnie jak psalmy, wykonywane były w sposób antyfonalny, co miało odpowiadać charakterystycznemu dla poezji hebrajskiej paralelizmowi członów. Pierwotnie antyfonia polegała na alternacji dwóch jednogłosowych chórów – i w tej formie przejęły ją Kościoły wschodnie, a od nich Kościół zachodni.
Wpływ muzyki hebrajskiej i helleńskiej na liturgiczną muzykę chrześcijańską miał znaczącą rolę na ukształtowanie się śpiewów liturgicznych. Do dziś te pierwsze formy śpiewu jakimi są psalmy i hymny, znajdują swoje miejsce w liturgii stanowiąc podstawę Liturgii godzin.

„Muzyka jest nośnikiem modlitwy, która stanowi odpowiedź ziemskiego Kościoła na Słowo Boże,” a więc istotą śpiewu jest jego treść. Modlitwa to dusza Kościoła i Jego posłannictwa, którym jest kontynuacja zbawczej misji Chrystusa. Ewangelie wielokrotnie mówią o tym, jak często Chrystus się modlił w różnych miejscach, w różnych sytuacjach i o różnych porach. Jezus swoim przykładem wskazał na potrzebę modlitwy i sam wielokrotnie do niej wzywał, a później Jego apostołowie.
‹Czuwajcie więc i módlcie się w każdym czasie…› Łk 21,36
‹Czuwajcie i módlcie się, abyście nie ulegli pokusie; duch wprawdzie ochoczy, ale ciało słabe.› Mt 26,41; Mk 14,38; por. Łk 22,40
‹Przy każdej sposobności módlcie się w Duchu.› Ef 6,18
‹Wielką moc posiada wytrwała modlitwa sprawiedliwego.› Jk 5,16
‹Nieustannie się módlcie!› 1 Tes 5,17
Kościół pierwotny z całym zaangażowaniem podejmuje to wezwanie:
‹Wszyscy oni trwali jednomyślnie na modlitwie razem z niewiastami, Maryją, Matką Jezusa, i braćmi Jego.› Dz 1,14
A treść modlitwy przybiera różne formy:
‹Trwajcie gorliwie na modlitwie, czuwając na niej wśród dziękczynienia.› Kol 4,2
Modlono się wspólnie i prywatnie, w różnych miejscach i o różnych porach dnia i nocy: Dz 10,9;3,1;16,24;12,5.
Wszelkie określenia czasowe pór dnia i nocy stosowano według rachuby rzymskiej. Rzymianie dzień dzielili na godziny (horae), a noc na straże (vigiliae). Początek dnia, poranek, określali jako prima, co według naszej rachuby odpowiada mniej więcej godzinie szóstej. Pora przedpołudniowa, określana była jako tertio. Dzisiaj odpowiada to mniej więcej godzinie dziewiątej. Sextą Rzymianie nazywali porę południową, a więc mniej więcej godzinę dwunastą. Nona obejmowała popołudnie, odpowiadające dzisiejszej godzinie piętnastej. Pora wieczorna określana była jako pierwsza straż nocna. Drugą strażą była północ. Czas po północy był określany jako trzecia straż, świt jako straż czwarta.
Choć chrześcijanie opierają się na rzymskiej mierze czasu, niewątpliwie samo nazewnictwo pór modlitewnych można określić mianem dziedzictwa hebrajskiego. Już Szema Izrael (Słuchaj Izraelu) należało odmawiać każdego ranka i wieczoru. Księga Daniela przedstawia Daniela modlącego się trzy razy dziennie (Dn 6,11.14). Miejscowe liturgie synagogalne łączą się z kultem świątynnym w godzinach codziennego składania ofiar w świątyni. „O ile jednak wieczorna służba Boża cechowała się przede wszystkim modlitwą uwielbienia i prośby, to liturgia poranna zawierała także głoszenie Słowa i elementy katechetyczne. Chrześcijańska Liturgia godzin przejęła to dziedzictwo i kontynuowała je, zmieniając zgodnie z własnym zapotrzebowaniem.”
Tertulian († 220) wspomina o modlitwie na rozpoczęcie dnia i nocy jako o oczywistym dla chrześcijan obowiązku. Argumentacja modlitwy o 3, 6 i 9 godzinie prócz modlitwy wspomnianego Daniela sięga Dziejów Apostolskich: godzina trzecia - Zesłanie Ducha Świętego na modlących, szósta – modlitwa Piotra (Dz 10,9), dziewiąta - apostołowie idący do świątyni na modlitwę (Dz 3,1). Znaczenia te ustąpiły wspomnieniom godzin męki i śmierci Chrystusa.
Chrześcijanie zdawali sobie sprawę z novum, które stanowi męka, śmierć, i zmartwychwstanie Chrystusa. Dlatego też charakterystycznymi cechami liturgii wczesno- chrześcijańskiej były: związek z Chrystusem i poczucie wspólnoty. Podstawową jej formą było sprawowanie Uczty Pana, udział w błogosławieństwie chleba i wina.
Przez pierwsze trzy wieki chrześcijaństwa Kościół był prześladowany. Duże więc znaczenie dla rozwoju liturgii miał edykt mediolański ogłoszony w roku 313 przez Konstantyna. Wpłynął on na upublicznienie.

Liturgia (z gr. leitourgia) - „publiczna służba Boża” obejmuje całość oficjalnego kultu sprawowanego przez wspólnotę chrześcijańską.
Czas pokoju, który zapoczątkował edykt mediolański rozwinął różne formy wyrażające społeczną naturę Kościoła. Kształtowały się one stopniowo, wchłaniając różne modele, tradycje i wpływy. U swego początku najbardziej wpływowymi ośrodkami były; Jerozolima, Antiochia, Konstantynopol i Rzym. Ustalone zostały istotne praktyki i obrządki lokalne m.in. ambrozjański, benewentyński, celtycki, gallikański, mozarabski i rzymski.
Sam rozwój życia modlitwy był bardzo zróżnicowany. Obok Eucharystii, która od samego początku stanowiła centrum życia Kościoła, gromadzono się również w różnych porach dnia (zwłaszcza rano i wieczorem), na wspólną modlitwę, podczas której czytano teksty Pisma świętego i śpiewano psalmy. „Ta wspólna modlitwa Kościoła jako wyraz publicznego kultu, w swych dziejach nosiła różne nazwy, które były odbiciem kultury religijnej i myśli teologicznej.”
• Officium Divinum jest nazwą najstarszą. Łacińskie Officium wywodzi się z celtyckiego słowa offic i oznacza pracę, zadanie, obowiązek, świadczoną posługę; słowo Divinum dotyczy Boga.
• Opus Dei, Opus Divinum – dzieło Boże (opus = dzieło, czyn) – tego określenia użył św. Benedykt.
• Horae canonicae, czyli godziny kanoniczne – nazwa wskazuje na oficjalną modlitwę Kościoła, normowaną przepisami prawa kanonicznego.
• Divina psalmodia, czyli Boska psalmodia, ponieważ podstawą modlitwy są psalmy.
• Preces horarum (modlitwy godzin), modlitwy w odpowiednich godzinach.
• Divina laudes - chwała Boża.
• Liturgia laudis – liturgia chwały, słowo laus rozumiane jako postawa adoracji, szacunku i wdzięczności człowieka względem Boga.
• Breviarium, czyli brewiarz (brevis = krótki), wiąże się z faktem dokonania pewnych skrótów, wyciągów z wielu ksiąg, którymi się posługiwano i umieszczeniem ich w jednej.
• Określenie Liturgia horarum pojawia się w posoborowych dokumentach i znaczy tyle co Liturgia godzin. Nazwa korzeniami tkwi w kulturze starożytnej, kiedy to poszczególne pory dnia nazywano hora (l. mn. horae). „Modlitwy Kościoła tak są rozłożone, że obejmują wszystkie pory dnia, aby je uświęcić uwielbieniem Boga. Dlatego Liturgia horarum tłumaczy się czasem Liturgia uświęcenia czasu”.
• Laudes canticum – pieśń chwały – wyrażenia tego użył Paweł VI w konstytucji apostolskiej wprowadzającej w życie Liturgię godzin.

W IV wieku wyłaniają się trzy typy oficjum: katedralny, monastyczny i monastyczny miejski. „Oficjum katedralne było dziełem całej wspólnoty: biskupa, duchowieństwa, ludu. Wierni włączali się przez responsoria, antyfony, selektywnie dobrane psalmy, stosowano ceremonię zapalania światła, okadzanie, procesje, były modlitwy wstawiennicze(…)Paralelnie rozwijał się monastyczny typ sprawowania wspólnotowej nieustannej modlitwy.” Dwie tradycje mają szczególnie duże znaczenie. Jedna z nich wywodzi się z ośrodka związanego z działalnością Jana Kasjana, który żył w monasterze w Scetis. Jego dzieło De intsisutis coenobitorum zawiera szczegółowy opis sprawowania LG w klasztorach. Oficjum stanowiły psalmy, chwila milczenia po psalmie zakończona kolektą przewodniczącego zebrania. Psalm ostatni kończono doksologią Chwała Ojcu, po czym następowały dwa czytania z Pisma Świętego.
Druga tradycja związana jest z osobą Pachomiusza z klasztoru w Tebaidzie. Tu również gromadzono się na wspólną modlitwę rano i wieczorem. Składało się na nią odczytanie urywka z Pisma Świętego, odmówienie Ojcze nasz, znak krzyża, modlitwa w milczeniu. Trzeci typ oficjum związany jest z mnichami mieszkającymi w pobliżu miast, przy bazylikach, czy miejscach pielgrzymkowych. Ich oficjum zawierało trzy tzw. „małe Godziny”: tercję, sextę i nonę.
Dodatkowe dwie godziny kanoniczne takie jak pryma i kompleta zawdzięczają swoje powstanie zwyczajom klasztornym. Pierwsza znalazła swoje miejsce między Laudes a tercją, kompletę natomiast odmawiano przed udaniem się na spoczynek.
Dalszy rozwój oficjum kościelnego na Zachodzie odbywał się pod wpływem reguł zakonnych. Należały do nich reguły: Jana Kasjana, Cezarego z Arles, Kolumbana, Izydora z Sewilli, a przede wszystkim Reguła św. Benedykta.
Benedyktyńska reguła jest pewną syntezą różnych tradycji, również z uwzględnieniem doświadczeń Wschodu „Benedykt dla założonych przez siebie klasztorów napisał pierwszy, wnikający dokładnie w rozmaite szczegóły, porządek modlitwy godzin. Nie był on bynajmniej nowy, gdyż opierał się na istniejącym już w Kościele rzymskim.” „Benedykt podzielił godziny kanoniczne (officium divinum) na modlitwy nocne (vigiliae nocturnae) i dzienne (horae diurnae) złożone z prymy, tercji, sexty, nony, nieszporów i komplety. Rozróżnia on ponadto oficjum niedzielne i świąteczne (dłuższe) i oficjum dnia powszedniego (krótsze).”
W centrum tego oficjum jest psalmodia. Tak rozłożone w ciągu jednego tygodnia godziny kanoniczne pozwalały na odmówienie całego psałterza. Ponadto Benedykt, każdej godzinie przydzielił czytania krótsze w oficjum dziennym, a dłuższe w oficjum nocnym. Czytania zaczerpnął tak ze Starego jak i z Nowego Testamentu oraz z dobranych pism Ojców Kościoła. Tak więc w harmonii z cyklem świąt liturgicznych, przeczytano całe Pismo Święte w ciągu całego roku. Przypuszczalne oficjum to posiadało już antyfony, responsoria wersety i kantyki.
Ukształtowane przez opata z Nursji oficjum zostało w drugim tysiącleciu przyjęte w Kościele zachodnim. Wspomniane wcześniej oficja katedralne uzupełniają na zachodzie obraz tworzenia się tradycji. Grzegorz, biskup Tours informuje o wprowadzeniu przez siebie trzech małych godzin, o jutrzni niedzielnej o brzasku dnia i praktyce nieszporów. Poświadczają i uzupełniają dane stwierdzenia synody w Aide (506), Epaon (617), Maison (529), Tours (567), Narbonne (589). Św. Izydor z Sewilli wspomina o laudes, antyfonalnym i responsoryjnym sposobie wykonywania psalmodii. Stosowano psalmy z antyfonami, doksologią i kolektami, hymny, prośby, modlitwę Ojcze nasz.
Dokonania Benedykta w zakresie kształtowania Officium Divinum uzupełnił papież Grzegorz Wielki (590-604) przeprowadzając reformę liturgii rzymskiej (układ officium z niewielkimi zmianami dotrwał do Vaticanum II). Wysyłając misjonarzy do Brytanii, przekazał im oficjum rzymskie, które rozpowszechniali.
Próba kodyfikacji i przyjęcia jednolitego wzorca kultu i organizacji kościelnej w Europie wiąże się z tzw. reformą karolińską za czasów Karola Wielkiego (768-814). Rozciągnięcie na cały Kościół łaciński rzymskiego oficjum jest natomiast dziełem Grzegorza VII (†1085). Pomimo osiągnięcia pewnej stabilności i zgodności w obrzędach liturgicznych, przejmowanie wzoru rzymskiego nie obywało się jednak bez zmian i uzupełnień; skracano responsoria, rozszerzano antyfony, ponownie opracowywano czytania, wprowadzano dodatki. To nieustanne kształtowanie zakończyło się reformą wydania - w 1535 roku - brewiarza, tj. jednej księgi zawierającej potrzebne teksty. Dotychczas bowiem w oficjum używane były trzy niezależne księgi: brewiarz, antyfonarz i psałterz „chórowy”. Antyfonarz był główną księgą chórową. W nim znajdowały się antyfony do psalmów i kantyków, responsoria, hymny i invitatoria. Psałterz był dopełnieniem antyfonarza, mieściły się w nim niezmienne części oficjum, kantyki, krótkie czytania i responsoria. Dodatkiem do tej księgi był zawierający hymny – Hymnarz.
Wiek XVI był czasem reformy, która swym zasięgiem ogarnęła również oficjum, a związana była z nowymi prądami w duchowości, reformacją, i przede wszystkim z Soborem Trydenckim. Rozpoczynając od literackiej przeróbki hymnów na nowo opracowano brewiarz, przeznaczony do prywatnego odmawiania. Jego podręczny charakter nie przekreślił jednak wspólnego odprawiania oficjum. Choć jego oprawa muzyczna była rzadkością w diecezjalnym Kościele rzymskim, stosowały ją nadal przede wszystkim klasztory oraz kościoły katedralne i kolegiackie. Krytyka teologów spowodowała jednak krótki żywot tego brewiarza. Podjęta kolejna odnowa Piusa V kładła nacisk na duchowość brewiarza, tak by stał się on modlitwą personalną, formującą. W roku 1568 ukazało się nowe Breviarium Romanum. Zredukowano święta, usunięto wiele oktaw, zrewidowano czytania i szereg drobnych przepisów.
Odnowę LG podjął także Pius X, Bullą Divino afflatu (1911). Nastąpił nowy podział psalmów. Papież podniósł także rangę niedzieli. Była to kolejna większa reforma od czasu św. Piusa V, do której powołano specjalną komisję.
Na okres między św. Piusem V, a św. Piusem X ( 1914 r.), przypada szereg reform brewiarzowych, z których żadna nie miała większego znaczenia. Podejmowali się jej papieże, min.: Sykstus V, Klemens VIII, Urban VIII i Klemens XI.
Generalną reformę liturgiczną jako kontynuacje dzieła Piusa X podejmuje papież Pius XII ogłaszając encyklikę Mediator Dei. Istotną jej częścią była reforma Breviarium Romanum, w której papież przypomniał o jego początkach i rozwoju, o istocie, o wartości duchowej i roli psalmów, a przede wszystkim zachęcił świeckich do odkrycia na nowo wspólnej modlitwy Kościoła, wyjaśniając, że liturgia nie ogranicza się tylko do Eucharystii i sprawowanych sakramentów.
Również Sobór Watykański II rozpoczyna swe obrady refleksją nad liturgią. Paweł VI w Konstytucji Apostolskiej Laudis canticum opisuje dobitnie podjęcie tematu związanego z Liturgią godzin: „Sobór z wielkim wyczuciem, dogłębnie i trafnie omówił całość zagadnień związanych z liturgią, a szczególnie problem modlitwy uświęcającej czas. Jest to wypadek prawie że nie spotykany w całej historii Kościoła.” Również treść poświęcona LG zawarta w konstytucji o liturgii wykazuje, że jej odnowienie jest kontynuacją rozpoczętego dzieła, tak aby była dostosowana do tradycji Kościoła z uwzględnieniem aktualnej sytuacji Ludu Bożego. „Ponieważ LG ma na celu uświęcenie godzin dnia, Sobór poleca powrót do Veritas horarum – prawdy godzin. Mając na uwadze aktualną sytuację człowieka, poczyniono pewne skróty. Usunięto prymę, z trzech godzin (tercja, seksta, nona) pozostawiono jako obowiązującą tylko jedną w zależności od pory dnia, w której się modli. Psalmy rozłożone są na 4 tygodnie, przy czym postanowiono opuścić tzw. psalmy złorzeczące.”
Paweł VI wspomnianą wyżej konstytucją apostolską zamyka prace nad reformą brewiarza określanego odtąd jako Liturgia godzin.

Cykle regulujące codzienną Liturgię godzin
a. Codzienny
Codzienną modlitwę liturgiczną rozpoczyna werset:
„Panie otwórz wargi moje, a usta moje będą głosić Twoją chwałę”. Po nim następuje tzw. wezwanie (Invitatorium), jest nim psalm 95, z odpowiednią dla siebie antyfoną, powtarzaną po każdej strofie, dostosowaną do obchodu liturgicznego. Zamiast niego można również użyć psalm 100., 67. lub 24., jeżeli nie pojawia się on w oficjum danego dnia. Zastosowanie tych psalmów jest nawiązaniem do zwyczajów średniowiecznych stanowiącym zaproszenie do modlitwy. Ta cześć poprzedza pierwszą godzinę modlitewną, jest nią godzina czytań lub jutrznia.
Pozostałe godziny rozpoczynają się wersetem z psalmu 70 i małą doksologią która występuje również na zakończenie każdego psalmu i kantyku:

Boże wejrzyj ku wspomożeniu memu. *
Panie, pospiesz ku ratunkowi memu.
Chwała Ojcu i Synowi i Duchowi Świętemu, *
Jak była na początku teraz i zawsze, i na wieki wieków. Amen. Alleluja.

Struktura poszczególnych godzin przedstawia się następująco:
Jutrznia i Nieszpory
„Zgodnie z czcigodną tradycją całego Kościoła za główne części codziennego oficjum należy uważać Jutrznię jako modlitwę poranną i Nieszpory jako modlitwę wieczorną”
jutrznia nieszpory
1. Werset wprowadzający
2. Hymn
3. Psalmodia z antyfonami
- psalm dostosowany do pory porannej
- pieśń ze Starego Testamentu
- psalm o charakterze pochwalnym - dwa psalmy lub jeden dłuższy podzielony na dwie części dostosowane do pory dnia
- pieśń z Nowego Testamentu
4. Czytanie
5. Responsorium
6. Pieśń z Ewangelii z antyfoną Kantyk Zachariasza Magnificat Maryi
7. Modlitwy prośby poświęcające dzień modlitwy wstawiennicze
8. Ojcze nasz
9. Modlitwa dnia
10. Błogosławieństwo

Godzina czytań
• Werset wprowadzający
• Hymn
• Psalmodia - trzy psalmy lub ich części z antyfonami
• Werset wprowadzający w czytania
• Pierwsze czytanie (z Pisma świętego ) z responsorium
• Drugie czytanie (z dziejów Ojców Kościoła lub pism późniejszych, ewentualnie czytanie hagiograficzne) z responsorium
• Hymn Te Deum w niedziele poza Wielkim Postem, w Oktawie Bożego Narodzenia i Wielkiej Nocy, w uroczystości i święta.
• Modlitwa dnia
• Aklamacja Błogosławmy Panu – Bogu niech będą dzięki
Modlitwa w ciągu dnia: przedpołudniowa, południowa i popołudniowa (tercja, seksta, nona)
• Werset wprowadzający
• Hymn
• Psalmodia
• Czytanie
• Werset
• Modlitwa dnia
• Aklamacja
Kompleta – modlitwa na zakończenie dnia
• Werset wprowadzający
• Rachunek sumienia
• Hymn
• Psalm z antyfoną (środa i po pierwszych nieszporach niedzieli - dwa)
• Czytanie
• Responsorium
• Kantyk z Ewangelii : Nunc dimittis z antyfoną
• Modlitwa końcowa
• Nocne błogosławieństwo
• Antyfona maryjna
b. Cykl roczny - rok liturgiczny
W ciągu cyklu rocznego Kościół wspomina całe misterium Chrystusa, które jest czynnikiem kształtującym rok liturgiczny. Składa się on z cyklu okresów liturgicznych zwanych temporale. Sercem roku liturgicznego jest paschalne misterium Chrystusa, które poprzedza czas Wielkiego Postu, a przedłuża Okres Wielkanocny, aż do Niedzieli Zesłania Ducha Świętego. Adwent jest początkiem roku liturgicznego i przygotowuje do Okresu Bożego Narodzenia. Oprócz wspomnianych okresów pozostają 33 lub 34 tygodnie w ciągu cyklu rocznego zwane Okresem Zwykłym. Każdy z tych okresów jest wypełniony pojedynczymi dniami świątecznymi ujętymi w sanctorale (roczny cykl dni świątecznych).
W Liturgii godzin występuje też charakterystyczny układ czterotygodniowy związany z rozłożeniem psalmów. (Przed Soborem w ciągu jednego tygodnia odmawiano cały Psałterz) W każdym tygodniu z kolei wyróżnia się niedziela, którą rozpoczynają nieszpory w sobotni wieczór. Tydzień następujący po najważniejszych świętach wraz z danym dniem nazwany jest oktawą.


Autor: s. Beata Majerczak, Uczennica Krzyża