Załączone pliki:

Położenie

Kamień Pomorski położony jest 100 km na północ od Szczecina, na półwyspie wysuniętym w rozlewisko rzeki Dziwny, tworzącej Zalew Kamieński. Ujście rzeki do morza znajduje się 6 km na północ od miasta. Zabudowania miejskie znajdują się bezpośrednio na zatoczką Karpiną. Osiedle katedralne, niegdyś oddzielone od Starego Miasta murem obronnym, rozciąga się po wschodniej stronie Starówki, na lekkim wzniesieniu opadającym łagodnie wyprofilowanymi skarpami w kierunku zatoki i miasta. Masywna bryła katedry, położona w centrum osiedla, dominuje w panoramie miasta.

Historia miasta

Kamień Pomorski jest jednym z najstarszych miast Pomorza Zachodniego. Jego nazwa (Kamień, Camin) wywodzi się od ogromnego głazu narzutowego, zalegającego w korycie rzeki Dziwny i stanowiącego punkt orientacyjny dla kupców i żeglarzy przybywających z głębi lądu nad morze.

Miasto wykształciło się ze słowiańskiego grodu i podgrodzia, położonych na najwyższym wzniesieniu półwyspu, a funkcjonujących w ciągu X-XI wieku. W 1124 roku biskup Otton z Bambergu, na prośbę księcia polskiego Bolesława Krzywoustego, ochrzcił pogańską ludność grodu, a w pobliskim Wolinie założył podwaliny pod biskupstwo pomorskie, powołane do życia w 1140 roku i podległe bezpośredni Rzymowi.

Po zniszczeniu Wolina przez najazdy duńskie, stolicę biskupstwa przeniesiono w 1176 roku doKamienia, który w ciągu XII wieku wyrósł na prężny ośrodek osadniczy, stając się, na pewien czas, centrum politycznym i stolicą księstwa pomorskiego. Księstwo od końca XII wieku stało się częścią cesarstwa niemieckiego. Osadę biskupią z katedrą ulokowano między grodem, a placem targowym, w sąsiedztwie kościoła św. Idziego, założonego w czasie misji chrystianizacyjnej. Na początku XIII wieku na tym terenie osadzono zakon dominikanów sprowadzony z Krakowa, działający do czasów reformacji i rozwiązany w 1534 roku.

W 1274 roku wczesnośredniowieczna osada w Kamieniu otrzymała prawa miejskie, w ślad za czym powstał nowy plan z podziałem na kwatery i ulice, a całość otoczono murami obronnymi, które oddzieliły teren miejski od osiedla katedralnego.

Dzieje osiedla katedralnego

Przeniesienie stolicy biskupstwa pomorskiego z Wolina do Kamienia stało się możliwe dzięki hojności księcia pomorskiego Kazimierza I, który ofiarował biskupstwu teren pod budowę katedry i towarzyszących budynków, oraz ufundował wzniesienie katedry. Był to najważniejszy obiekt w zespole. Budowę katedry rozpoczęto w ostatniej ćwierci XII wieku, kontynuowano przez cały wiek XIII, a ukończenie prac nastąpiło około połowy XIV wieku. Wtedy osiedle otoczono ceglanym murem z bramami i furtami. Wokół katedry od schyłku XII wieku powstawały domy kanoników – kanonie, budowane na oddzielnych parcelach z ogrodami. Większość kanonii wznoszono tradycyjnie z drewna, w konstrukcji szkieletowej. Z cegły, w XV stuleciu, wybudowano jedynie dwór biskupów i dom dziekana.. Przebudowano wówczas również południową nawę katedry.

W 1. połowie XVI wieku, na Pomorzu, na skutek reformacji, nastąpiła zmiana religii katolickiej na luterańską Biskupstwa nie rozwiązano, lecz podporządkowano władzy świeckiej. W okresie .od 1544 do 1648 roku w zespole osady katedralnej mieściła się siedziba biskupów luterańskich, a w latach 1648-1812 siedziba luterańskiej kapituły. Od 1812 do 1945 roku katedra pełniła funkcję kościoła parafialnego gminy unijno-ewangelickiej. Status katedry katolickiej odzyskała w 1972 roku.

W okresie nowożytnym (od XVI do XX wieku) zarówno w katedrze, jak i w zespole zabudowań przykatedralnych przeprowadzono szereg prac remontowych i dokonano wymiany wyposażenia średniowiecznego na barokowe. W XVIII i XIX wieku wybudowano od podstaw większość budynków na osiedlu katedralnym, wznosząc je na miejscu dawnych kanonii.


za: www.zabytek.pl
Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków

Rozplanowanie osiedla

Osiedle katedralne zajmuje obszar o powierzchni 2,80 ha. Pierwotnie ogrodzone było w całości murem ceglanym. Obecnie mur zachowany jest we fragmentach po stronie północno-wschodniej i południowo-zachodniej. W centralnej części osiedla, rozdzielonego przebiegiem ulicy Klasztornej i Placem Katedralnym, położona jest romańsko-gotycka katedra. Po stronie zachodniej i południowej katedry znajdują się: dom zakrystiana (obecnie dom mieszkalny), plebania, pałac biskupi z bardzo ozdobny szczytem(obecnie biblioteka) oraz szkoła podstawowa.

Starej plebani towarzyszy zespół trzech budynków gospodarczych usytuowanych wokół niewielkiego dziedzińca. Po wschodniej stronie katedry znajduje się dom dziekana (obecnie nieużytkowany), a dalej - po stronie północnej i zachodniej - stoją: kanonia (obecnie dom mieszkalny), dom gminy protestanckiej (obecnie dom emerytowanych proboszczów), kanonia (obecnie dom sióstr zakonnych) oraz dom instytutu dla panien (obecnie dom mieszkalny). Ogółem jest tu dziewięć budynków, nie licząc gospodarczych, z których sześć stanowi własność kościoła, a pozostałe - własność komunalną. Budynki pochodzące z różnych epok, obrazują przemiany, jakie zachodziły w dziejach biskupstwa od średniowiecza po XX wiek.

Katedra

Budowana od 1176 roku do połowy XV wieku jest najstarszą i najcenniejszą budowlą pobrzeża Bałtyku. Wzniesiono ją z cegły i kamieni granitowych, w formie trzynawowej bazyliki z transeptem, prezbiterium zakończonym apsydą, kaplicą biskupią i kapitularzem po obu stronach prezbiterium, wirydarzem przyległym do nawy północnej oraz z wieżą przyległą od zachodu do nawy głównej.

Najstarsza, wschodnia część katedry prezentuje wysokiej klasy projekt budowli romańskiej i wczesnogotyckiej założonej na klasycznym planie krzyża łacińskiego . Budowlę charakteryzuje finezja „ramowych” podziałów elewacji i precyzja wykonania detali architektonicznych zdobiących elewacje portale, okna i sklepienia.. Mistrzowsko wykonane detale z glazurowanej terakoty oraz oryginalne formy służek i kapiteli przy łuku tęczowym, wskazują na wykonawców wywodzących się ze znanych środowisk artystycznych, sprowadzonych do Kamienia z terenów północnej i zachodniej Europy.

Zachodnią część katedry, korpus nawowy i wirydarz zrealizowano po 1308 roku, w oparciu o projekt z końca XII wieku w stylu rozwiniętego gotyku. W nawach o układzie trzyprzęsłowym zastosowano tradycyjny system wiązany i alternację podpór w postaci ośmiobocznych i kwadratowych filarów, podpierających sklepienia krzyżowo-żebrowe. Sklepienia w nawach bocznych, w tym sklepienie gwiaździste w nawie południowej oparto na wspornikach ozdobionych wspornikami kobiecych i męskich twarzy, motywami głów zwierzęcych oraz motywami roślinnymi. Sklepienie w nawie południowej założono na początku XV wieku, kiedy przebudowano również elewację nawy, wieńcząc ją trójkątnymi szczytami, wypełnionymi rozetami i wimpergami z glazurowanych cegieł. Autorem tego typu dekoracji, wyróżniającej się bogactwem form i kolorów był szczeciński architekt Henryk Brunsberg, znakomity twórca architektury późnogotyckiej na Pomorzu. Inaczej opracowano skrzydła wirydarza, przyległego do nawy północnej i otoczonego z trzech stron krużgankami, otwartymi na dziedziniec szerokimi ostrołukowymi przezroczami wypełnionymi maswerkiem. Jest to przykład wirydarza przykatedralnego, najdalej wysuniętego na wschód Europy Wirydarze w formie kameralnych dziedzińców otoczonych krużgankami, budowano z reguły przy kościołach klasztornych. Wznoszono je również przy katedrach, głównie na terenie Niemiec, np. w Magdeburgu, Merseburgu czy w Lubece. Na terenie Polski przykatedralny wirydarz występuje tylko w Kamieniu, urzekając pięknem ażurowych arkad otwartych w stronę krużganków, grą promieni słońca na maswerkach, bujną zielenią wypełniającą dziedziniec, oraz barwą i kształtem kilkusetletniej kamiennej chrzcielnicy ustawionej pośrodku dziedzińca. W mrocznych wnętrzach krużganków wiszą kamienne płyty nagrobne zmarłych duchownych i osób świeckich, przedstawicieli okolicznej szlachty, pochowanych przed wiekami w obrębie katedry. W czasach biskupstwa wirydarz dawał duchownym chwile wytchnienia, dziś rodzi się tu nowa tradycja rodzinnych spotkań i składania życzeń z okazji uroczystości chrztów i ślubów.

Nad wschodnim krużgankiem wznosi się nadbudowane w XIV wieku piętro z czterema salami dawnego skryptorium, w którym kanonicy przepisywali pisma i stare księgi. Prowadzą tam wąskie i strome schody umieszczone w grubości zachodniego muru północnego ramienia transeptu. Długie i wąskie sale, przykryte sklepieniami krzyżowo żebrowymi, połączone są ze sobą odcinkowymi wejściami. Spod tynków na ścianach pierwszej sali wyłaniają się fragmenty barwnych średniowiecznych polichromii z czytelnymi zarysami przedstawień: „Pokłonu Trzech Króli”, „Zwiastowania” , „Bożego Narodzenia” i „Ukrzyżowania”. W 1938 roku w pomieszczeniach tych założono Muzeum Katedralne, zwane też skarbcem, przechowujące najcenniejsze zbiory katedry. Zbiory te w czasie ewakuacji w 1942 roku zaginęły, a ich poszukiwaniem trudnią się do dziś miłośnicy tropienia zaginionych skarbów.. Dzisiejsze muzeum powstało w 1968 roku z inicjatywy ks. infułata Romana Kostynowicza, długoletniego diecezjalnego konserwatora zabytków na Pomorzu. Na ścianach, w gablotach i na postumentach prezentowane są dzieła sztuki: obrazy, rzeźby, wyroby rzemiosła artystycznego minionych epok, pochodzące z ocalonych zbiorów katedralnych i z rozebranych kościołów z terenu całego Pomorza.

Ostatnim członem katedry jest prostokątna wieża, wzniesiona w XIV wieku, lecz gruntownie przebudowana w XIX i XX wieku, w stylu neogotyckim. Ze średniowiecza przetrwały relikty ścian z krętymi schodami w grubości muru, portal i front przyziemia ukształtowany jest w duchu form XIX-wiecznych, a górne partie wykazują cechy typowe dla architektury lat 30-tych XX wieku.
Z wieży roztacza się wspaniała panorama miasta i Zalewu Kamieńskiego.

Wyposażenie katedry

We wnętrzu katedry znajdują się dzieła sztuki, fundowane od czasów średniowiecza po XX wiek. Wysokiej klasy romańską i gotycką rzeźbę architektoniczną reprezentują dekoracje portalu i wsporników w kaplicy biskupiej, portalu w południowym ramieniu transeptu, łącznie z sześcioma rzeźbami z dawnego tympanonu portalu i wsporniki żeber w nawach bocznych. Ceramiczne rzeźby z kaplicy biskupiej w formie masek, figur lwów i małp, oplecionych wicią roślinną symbolizują walkę dobra ze złem, natomiast roślinne dekoracje portalu południowego ze sztucznego kamienia, wpisują się w program „przedsionka raju”, pełnionego przez kruchtę południową. Rzeźby wiszące obecnie na ścianach kruchty przedstawiają: Baranka, św. Jana Chrzciciela, św. Pawła i św. Piotra. Pierwotnie tworzyły kompozycję „adoracji Baranka”. Cenne są również pozostałości polichromii figuralnych i roślinnych z XIII i XIV wieku, widoczne na sklepieniach apsydy, transeptu, kaplicy biskupiej oraz na ścianach dawnego skryptorium. W absydzie zwraca uwagę scena „Ukrzyżowania”, na sklepieniu nawy głównej „Chrystus Tronujący”, na ścianie zachodniej za prospektem organowym wyobrażenie św. Krzysztofa. Ornamenty roślinne pokrywające sklepienie prezbiterium przywołują obraz „ogrodu Edenu”.

Ze średniowiecza pochodzą: późnogotycki ołtarz główny, cenny poliptyk przedstawiający Wniebowzięcie Matki Boskiej oraz sceny męczeństwa św. Jana Chrzciciela i św. Faustyny, dwa drewniane krucyfiksy, rzeźba z przedstawieniem Jana Ewangelisty, dwie kamienne chrzcielnice oraz dwanaście kamiennych płyt nagrobnych biskupów i innych dostojników kościelnych. Najcenniejsze dzieło średniowiecznej rzeźby z katedry kamieńskiej, mistyczny krucyfiks z przełomu XIII i XIV wieku, eksponowany jest w Muzeum Narodowym w Szczecinie.

Czas nowożytnych zmian wyposażenia, a jednocześnie okres luterański w dziejach katedry, reprezentują dzieła barokowe (1669-1685) fundacji ostatniego nominalnego biskupa katedry, księcia Ernesta Croya. Należą do nich: ołtarz “Ecce Homo”, krata lektorium z obrazami namalowanymi przez szczecińskiego malarza Heinricha Redtela, krata przy chrzcielnicy z personifikacją cnót chrześcijańskich, grupa „Ukrzyżowania”, ambona, oraz najcenniejszy element barokowego wystroju - organy, z bogato zdobionym prospektem i podobizną księcia Croya.

W katedrze eksponowane są również dwa ołtarze oraz kilkanaście rzeźb i obrazów, przeniesionych do Kamienia po 1945 roku z innych pomorskich kościołów. Z tych samych źródeł pochodzi większość zbiorów Muzeum Katedralnego.

Osiedle katedralne

Najstarszy, spośród dziewięciu zachowanych budowli historycznych, jest pałac biskupi. Wzniesiony został na miejscu starszego w 2. połowie XV wieku. W 1568 roku, przebudowano wnętrze i elewacje, łącznie ze szczytam,i które pokryto maswerkami, nawiązującymi do renesansowych dekoracji Zamku Książąt Pomorskich w Szczecinie. Pałac jest jednym z dwóch przykładów średniowiecznych siedzib duchowieństwa na Pomorzu (drugim budynkiem jest wikarówka przy kościele św. Jakuba w Szczecinie).

Trzy dalsze budowle: plebania, kanonia i dom dziekana pochodzą z XVIII wieku, przy czym w domu dziekana przetrwały relikty gotyckie. Reprezentują formy typowe dla budownictwa dworskiego na Pomorzu, czytelne zarówno w kształcie przysadzistych brył, przykrytych dachami naczółkowymi i kopertowymi, jaki i typowej dla regionu konstrukcji szkieletowej zastosowanej w plebani i towarzyszących jej budynkach gospodarczych, tworzących malownicze wnętrze. Pozostałe budowle legitymują się metrykami z XVII i XIX wieku. Instytut dla panien zbudowano w latach 1691-1694, dom zakrystiana i dom mieszkalny w XIX wieku. Wszystkie zostały mocno przebudowane, nie stanowią wybitnych dzieł architektury, ale są zespołem tworzącym historyczne tło dla katedry. Dodatkowym elementem historycznego otoczenia katedry jest barokowa brama przy narożniku budynku dawnego instytutu, będąca reliktem ogrodzenia z końca XVII wieku.

Dwa ostatnie budynki zespołu - szkoła podstawowa i dom proboszczów - zbudowane w latach 1907-1909 i w 1934 roku, charakteryzują się formami typowymi dla czasów ich budowy: pluralizmem stylów w przypadku szkoły i modernizmem w przypadku domu proboszczów.

Katedra kamieńska wraz z towarzyszącą jej zabudową jest jednym z najcenniejszych zespołów zabudowy historycznej na terenie Pomorza, Polski i Regionu Nadbałtyckiego. Decyduje o tym wysokiej rangi architektura katedry i zawarte w niej dzieła sztuki tworzone przez pokolenia ludzi różnych kultur na przestrzeni wieków. Decydują o tym również związane z miejscem wydarzenia historyczne, przede wszystkim ustanowienie siedziby biskupstwa obejmującego swym zasięgiem niemal połowę pobrzeża Bałtyku.

Kamieńskie organy

Katedralne organy, rozsławione przez wirtuozów muzyki klasycznej, należą do najbardziej znanych barokowych dzieł sztuki. Mają 47 głosów i 330 piszczałek. Instrument, z prospektem bogato zdobionym rzeźbami, polichromiami i złoceniami, ufundował ostatni książę pomorski Ernest Bogusław de Croy w 1669 roku. Twórcami organów byli: organomistrzowie Friedrich Breyer, Michael Bergiel oraz rzeźbiarze Martin Edelber i Johann Grundman Pełna symbolicznej wymowydekoracja sławi Boga i fundatora, którego wizerunek, herb i inicjały umieścili artyści pod prospektem.

Muzyczne walory instrumentu doceniają słuchacze corocznych koncertów muzyki organowej, organizowanych od 1964 roku przez miłośników Ziemi Kamieńskiej i Szczecińskie Towarzystwo Muzyczne im. Henryka Wieniawskiego. Od kilku już lat impreza ma charakter międzynarodowy. Festiwal trwa przez trzy miesiące letnie. W jego programie znajdują się koncerty organowe, występy chórów i solistów, prezentujących dzieła dawnych mistrzów i kompozycje współczesne.